Rejchman (Reichman, Reichmann, Rajchman) Mikołaj (1851–1918), lekarz, twórca warszawskiej szkoły gastrologicznej. Ur. 18 XII w Warszawie, był synem Edwarda i Justyny z Janaszów, młodszym bratem Bronisława (zob.), bratem stryjecznym Aleksandra Rajchmana, dyrektora Filharmonii Warszawskiej i Opery Warszawskiej (zob.).
W r. 1868 R. ukończył III Gimnazjum w Warszawie i t. r. wstąpił na Wydział Lekarski Szkoły Głównej. Naukę kontynuował na Uniw. Warsz., gdzie uzyskał w r. 1873 dyplom lekarza. W l. 1873–4 był asystentem w Szpitalu Św. Łazarza w Warszawie. Następnie z powodu trudnych warunków materialnych przeniósł się do Irkucka, początkowo był lekarzem okręgowym, później starszym lekarzem w szpitalu więziennym. Udzielał pomocy lekarskiej, a nieraz i materialnej polskim zesłańcom, uczestnikom powstania styczniowego. Zdobył wielką praktykę medyczną. Uczestniczył też w posiedzeniach Tow. Lekarzy Wschodniej Syberii i wygłaszał tam referaty. W r. 1879 spędził kilka miesięcy w Paryżu, gdzie studiował nauki teoretyczno-lekarskie, anatomię patologiczną i chemię oraz rozpoczął specjalizację w nowej wówczas dziedzinie medycyny rozwijającej się na zachodzie Europy, chorobach przewodu pokarmowego. Pod koniec 1880 r. R. powrócił do Warszawy. Przez kilka pierwszych lat pracował w klinice chorób wewnętrznych Ignacego Baranowskiego. Wg J. Walawskiego przez pewien czas był ordynatorem w Szpitalu Św. Ducha. Jednocześnie w pracowni fizjologicznej Feliksa Nawrockiego poznawał metody badawcze i prowadził badania nad trawieniem.
Odszedłszy z kliniki, zorganizował R. w swoim mieszkaniu pracownię naukową, w której badał materiał uzyskany z własnego ambulatorium. Zajmując się głównie chorobami przewodu pokarmowego, stał się jednym z twórców polskiej gastrologii obok Walerego Jaworskiego i Antoniego Gluzińskiego. Przez wiele lat prowadził prywatne konspiracyjne (po polsku) wykłady dla studentów i młodych lekarzy z gastrologii. Kształcił również w tej dziedzinie młodych lekarzy, którzy pracowali w jego ambulatorium i pracowni. Marzył o katedrze uniwersyteckiej. R. interesował się też rakiem, zwłaszcza rakiem przewodu pokarmowego i opracował statystykę 22 549 chorych na raka różnych narządów leczonych w jego ambulatorium za okres 20 lat („Gaz. Lek.” 1904). W r. 1906 założył przy Warszawskim Tow. Higienicznym Polski Komitet do Badania i Zwalczania Raka, którego został prezesem; położył duże zasługi w zakresie popularyzacji i pogłębiania wiedzy o tej chorobie przez organizowanie odczytów, wydawnictw, ankiet, sprawozdań, konkursów z nagrodami, które finansował. Komitet ten stał się jedną z najczynniejszych sekcji w Towarzystwie i utrzymywał kontakt z zagranicznymi instytucjami o podobnym charakterze. R. podejmował starania o założenie w gmachu Tow. Naukowego Warszawskiego (TNW) pracowni do badań nad rakiem; z jego inicjatywy i zapomogi powstał przy TNW specjalny fundusz.
Był R. hojnym ofiarodawcą na różne cele społeczne. Gdy w r. 1909, dzięki staraniom R-a, w Tow. Lekarskim Warszawskim powstała Sekcja Gastrologów, został jednogłośnie wybrany na jej przewodniczącego. W r. 1913 obchodzono 40-lecie jego pracy, a „Gazeta Lekarska” i „Medycyna i Kronika Lekarska” poświęciły mu specjalne numery pisma. R. był honorowym członkiem Tow. Lekarskiego Warszawskiego (1914), Tow. Lekarskiego Wileńskiego, Radomskiego, Lubelskiego, Łódzkiego i in. oraz członkiem rzeczywistym TNW (od r. 1908). Był wieloletnim współwłaścicielem „Gazety Lekarskiej” od r. 1886.
R. ogłosił ok. 80 prac naukowych, w których zajmował się fizjologią, chemią lekarską, mikroskopią, statystyką, etiologią, diagnostyką i terapią; wiele z nich ukazało się również w wersji niemieckiej. Ogłosił 2 książki o charakterze podręcznikowym: Niestrawność (Dyspepsia) (W. 1882), pracę kompilacyjną uzupełnioną obserwacjami, odznaczającą się ścisłością naukową i jednocześnie popularyzującą mało dotąd zbadaną dziedzinę, z którą lekarz praktyk często się spotykał, oraz Nauka o chorobach narządu trawienia (Semijotyka), (W. 1890); ta ostatnia pozycja miała być pierwszą częścią obszernego 3-częściowego podręcznika, którego jednak R. nie opracował. W ostatnich latach życia R. pisał Diagnostykę ogólną chorób przewodu pokarmowego, głównie na podstawie własnych obserwacji. Ostatnie rozdziały, oparte na uznanych przez niego za wyczerpujące pracach innych autorów, były pisane z pośpiechem, gdyż R. był już poważnie chory; książka ta ukazała się pośmiertnie (W. 1923).
Wiele prac R-a miało charakter pionierski. W pracy o sztucznym trawieniu („Gaz. Lek.” 1881) stwierdził, wbrew opinii innych uczonych, że włóknik przechodzi do roztworu, ale nie jest zawiesiną drobnych cząsteczek; parapepton uważał za przejściowy produkt trawienia białka, który ulega dalszej przemianie na pepton i doszedł do wniosku, że nie rozpuszczanie ciał białkowych lecz przemiana ich na pepton stanowi o sile trawienia żołądkowego. Niezależnie od badaczy zachodnich podał nowy sposób określania siły trawiennej soku żołądkowego, oparty na obliczaniu ilości wytworzonego przez trawienie peptonu, ilość tę określał w przybliżeniu sposobem kolorymetrycznym. Jako pierwszy opisał przypadek wzmożonego wydzielania soku żołądkowego („Gaz. Lek.” 1882, 1883), a następnie podsumował swoje obserwacje, ustalając nową jednostkę chorobową („Gaz. Lek.” 1887), która otrzymała nazwę choroby Rejchmana. Wydzielanie czystego soku w czczym żołądku bez udziału bodźców zewnętrznych nazwał sokotokiem żołądkowym – gastrosuccorhoea; wyróżnił przy tym sokotok stały i sokotok okresowy. Zajmował się zaburzeniami trawiennymi pochodzenia nerwowego: «niestrawnością nerwową» („Gaz. Lek.” 1883). W pracy o «niestrawności kwaśnej» (tamże 1884), charakteryzującej się wzmożonym wydzielaniem kwasu solnego, polecał przepłukiwanie żołądka za pomocą naczynia lewarowego własnego pomysłu, który opisał („Gaz. Lek.” 1883) i ustalił wskazania do tego zabiegu (tamże 1886). Doceniał – co było wówczas nowością – znaczenie badania kału w chorobach żołądka i jelit (Przyczynek do drobnowidzowej morfologii kału, w: „Księga pamiątkowa… Henrykowi Hoyerowi… w ofierze złożona”, W. 1884 oraz w „Pam. Tow. Lek. Warsz.” 1885). Badał działanie leków stosowanych powszechnie przy chorobach żołądka. Opisał niezmiernie rzadki przypadek Oesophagitis exfoliativa („Gaz. Lek.” 1890), co było drugą pracą na ten temat w literaturze światowej. Należał do pierwszych lekarzy, którzy uznali kamicę żółciową za jedną z postaci zaburzeń w ogólnej przemianie materii (w: „Odczyty kliniczne”, W. 1891, „Gaz. Lek.” 1900); badał zaburzenia żołądkowe występujące przy kamicy żółciowej („Gaz. Lek.” 1897), a także choroby pęcherzyka i dróg żółciowych (tamże 1903). Wspólnie z laryngologiem Teodorem Heryngiem wynalazł diafanoskop, co udoskonaliło metody prześwietlenia żołądka („Gaz. Lek.” 1892) i podał własne obserwacje dotyczące tego badania (tamże 1896). Jako pierwszy opisał samoistne uchyłki przełyku w jego dolnej części („Gaz. Lek.” 1893), dotąd bowiem znano tylko uchyłki w górnej części przełyku. Pierwszy też zwrócił uwagę na objawy typowe w nieżycie zanikowym żołądka („Gaz. Lek.” 1898); otrzymały one nazwę zespołu Rejchmana.
R. zajmował się również chorobami jelit; pisał o biegunkach przewlekłych, których wyróżnił 12 grup (w: „Odczyty kliniczne”, W. 1899) i o nawykowym zaparciu stolca („Gaz. Lek.” 1900), występującym – wedle jego obserwacji – także u ludzi zdrowych wskutek nieznacznego tworzenia się kału. Interesował się leczeniem wrzodu żołądka („Gaz. Lek.” 1905, 1910, w: „Odczyty kliniczne”, W. 1912) i jako pierwszy zwrócił uwagę na powstające przy leczeniu głodzeniem zapalenie ślinianek przyusznych. Pisał również jako jeden z pierwszych o znaczeniu rozpoznawczym bólu w chorobach przewodu pokarmowego („Medycyna i Kron. Lek.” 1913). Ponadto R. ogłaszał przeglądy bibliograficzne z zakresu chorób przewodu pokarmowego („Gaz. Lek”. 1885, 1886), napisał ocenę „Podręcznika chorób żołądka i dietetyki szczegółowej” W. Jaworskiego, Kr. 1899 („Gaz. Lek.” 1899 nr 1) i brał udział w tłumaczeniu pracy S. Jaccouda pt. „Wykład patologii szczegółowej” (W. 1884 II). R. nie był pochopny do tworzenia uogólnień: «…we wszystkich pracach R-a, tak opisowych jak i doświadczalno-klinicznych, znać sumiennego, dość pomysłowego i ostrożnego we wnioskowaniu lekarza» – pisał W. Biegański.
W testamencie R. zapisał 69 tys. rb na cele naukowe, filantropijne i społeczne: na prace konkursowe z gastrologii, na nagrody dla lekarzy wojskowych wyróżniających się w zakresie opieki nad żołnierzami, na założenie Instytutu Polskiego do badania i zwalczania raka, zostawiając instrukcje tyczące się jego organizacji i plany budowy opracowane wspólnie ze specjalistami; w związku z tym prosił TNW, by otrzymany fundusz 1 tys. rb na pracownię przekazało na Instytut Polski, na Tow. Emigracyjne dla Żydów i dla osoby lub instytucji, która przyczyni się do wzrostu liczby spolonizowanych Żydów, na Kasę wsparcia dla podupadłych lekarzy oraz wdów i sierot po nich pozostających, dla TNW na wydatki bieżące. Zmarł na raka w Warszawie 26 X 1918. Został pochowany na cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym – (kalwińskim) w Warszawie przy ul. Żytniej, kwatera T, 1.
Z małżeństwa z Anną z Chocimskich (1860–1922), zawartego 18 XII 1877 w Tomsku, miał R. dzieci: Eugenię (1879–1958), zamężną 1 v. za inżynierem Bertoldem Lewy-Taljańskim, 2 v. za inżynierem Stanisławem Łychowskim, Stanisława Reychmana (1881–1937), inżyniera, Kazimierza Reychmana (zob.), Wandę Justynę (1889–1956), zamężną 1 v. za Tadeuszem Montwid Białłozorem, właścicielem ziemskim, 2 v. za Valentino Castano de Beaudrie, dyplomatą włoskim przebywającym w Polsce.
Enc. Org. (1898–1904); Enc. Warszawy; W. Enc. Powsz. (PWN); Album zasłużonych lekarzy polskich, W. 1925 s. 83 (fot.); Biogr. Lexikon d. hervorr. Arzte; Konopka, Pol. bibliogr. lek., IX; Kośmiński, Słown. lekarzów (tu data ur. 28 XII); Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. na r. 1905 (Okręta), W. 1905 s. 213; Rocznik lekarski, W. 1888 s. 100; – Biegański W., Medycyna wewnętrzna u nas na schyłku XIX wieku, „Nowiny Lek”. R. 17: 1905 nr 11 s. 577–9; Demel M., Mogiły lekarskie na cmentarzach warszawskich, „Arch. Hist. Med.” T. 29: 1966 nr 4 s. 459; Hanecki M., Mikołaj Rejchman, „Wiad. Lek.” T. 22: 1969 nr 10 s. 959–62; tenże, Mikołaj Rejchman twórca gastrologii polskiej, „Służba Zdrowia” R. 7: 1955 nr 11 s. 4; tenże, Wydział Lekarski Szkoły Głównej, „Służba Zdrowia” R. 14: 1962 nr 49 s. 5; Księga Pamiątkowa Zjazdu b. wychowańców b. Szkoły Głównej Warszawskiej w 40-ą rocznicę jej założenia, W. 1906 s. 147, W. 1914 s. 140; Krzyżakowa K., Warszawskie rody. Reychmanowie, „Stolica” 1985 nr 23 s. 4–5 (fot.); Pruszyński J., Mikołaj Rejchman, „Gaz. Lek.” R. 48: 1913 nr 51 s. 1564–71 (fot., spis prac); Reychman K., Szkice genealogiczne, W. 1936 s. 160–1; Walawski J., Fizjologia patologiczna, W. 1960 s. 721; Wejnert B., Dr Mikołaj Rejchman z powodu 40-letniej pracy lekarskiej, „Zdrowie” T. 29: 1913 nr 12 s. 885–7 (fot.); tenże, Mikołaj Rejchman, „Gaz. Lek.” T. 53: 1918 nr 48 s. 389–90; tenże, Ś. p. dr Mikołaj Rejchman, Prezes Polskiego Komitetu do badania i zwalczania raka, „Zdrowie” R. 34: 1918 nr 12 s. 339–40 (fot.); Zawadzki J., Mikołaj Rejchman, „Med. i Kron. Lek.” R. 48: 1913 s. 899–903 (fot., spis prac); tenże, Ś. p. Mikołaj Rejchman, tamże R. 53: 1918 nr 41 s. 306–8 (fot., spis prac); – Szkoła Gł. Mater., II 525–7; – „Gaz. Lek.” T. 48: 1913 s. 1477–9, T. 53: 1918 s. 362–4; Kalendarz lekarski, Pod red. J. Polaka, W. 1897 s. V; „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 110: 1914 s. 72–3, T. 114: 1918 s. 189–91; – Nekrologi z r. 1918: „Gaz. Lek.” nr 44 s. 349, „Nowa Reforma” nr 481 s. 2, „Przegl. Lek.” nr 44 s. 300; – Gł. B. Lek.: Zbiory specjalne (fot.), Paciorkiewicz M., Działalność naukowo-badawcza prof. dr. wszech nauk lekarskich Walerego Jaworskiego (1849–1924) i dr. med. Mikołaja Rejchmana (1851–1918) oraz ich wkład do rozwoju gastroenterologii w Polsce na przełomie XIX i XX stulecia, W. 1975 (mszp. pracy doktorskiej, fot.); – Dokumenty Danuty Rejchman z W. i jej informacje.
Teresa Ostrowska